زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه
 

عمر بن‌ ثابت ثمانینی




ثَمانینی، عمر بن‌ ثابت، ادیب و نحوشناس‌ نابینای سدۀ ۵ ق/۱۱م است.


۱ - لقب


کنیۀ او ابوالقاسم و لقب وی ثمانینی، برخاسته از نام زادگاهش، شهرک ثمانین در جزیرۀ ابن‌عمر (شمال عراق ) است که بنا بر برخی روایات کهن ، پس از طوفان نوح بنا شد و چون ۸۰ تنی که از طوفان جان بدر بردند و این شهر را ساختند، ثمانین خوانده شده است.
[۱] یاقوت، ادبا، ج۱، ص۹۳۴.
[۲] یاقوت، ادبا، ج ۱۵، ص۵۸.
[۳] خلیل صفدی، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش احمد زکی، قاهره، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م.
[۴] خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۲۲، ص۴۴۴، به کوشش رمزی بعلبکی، ویسبادن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.
[۵] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۶۶، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.


۲ - تاریخ وفات


ثمانینی شاگرد زبان‌شناس مشهور عرب ابن‌جنّی بوده، و برخی آثار او را شرح و تفسیر کرده است. وی در زمان حکومت القائم بامرالله (۴۲۲-۴۵۰ق) درگذشته است و منابع ، تاریخ دقیق وفاتش را به اختلاف ، سالهای ۴۴۲، ۴۴۵ و ۴۸۲ق ذکر کرده‌اند.
[۶] یاقوت، ادبا، ج۱، ص۹۳۴.
[۷] یاقوت، ادبا، ج ۱۵، ص۵۸.
[۸] عبدالرحمان بن‌ جوزی، المنتظم، ج۸، ص۱۴۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
[۹] عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۱، ص۵۱۵، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۱۰] محمد ذهبی، العبر، ج۲، ص۲۸۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
[۱۱] محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۷، ص۶۱۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۲] محمد غزی، دیوان الاسلام، ج۲، ص۵۹، به کوشش سیدکسروی حسن، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
[۱۳] عبدالله یافعی، مرآة‌الجنان، ج۳، ص۶۱، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۱۴] محمد فیروزآبادی، البلغة، ج۱، ص۱۷۱، به کوشش محمد مصری، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۱۵] عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۲۹۷، بیروت، ۱۹۵۷م.


۳ - مجلس درس


مجلس درس ثمانینی و ابوالقاسم ابن بَرهان که با یکدیگر در مسائل علمی اختلاف داشتند، در محلۀ کرخ بغداد تشکیل می‌شد. به گزارش منابع، خواص نزد ابن‌برهان و عوام نزد ثمانینی درس می‌آموختند.
[۱۶] عبدالرحمان بن ‌انباری، نزهة الالباء، ج۱، ص۲۴۰، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، ۱۹۵۹م.
[۱۷] ابن‌خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۴۳.
[۱۸] خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۲۲، ص۴۴۳-۴۴۴، به کوشش رمزی بعلبکی، ویسبادن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.
[۱۹] سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۳۶۰، قاهره، ۱۳۲۶ق.
[۲۰] عبدالحی بن ‌عماد، شذرات الذهب، ج۳، ص۲۶۹، قاهره، ۱۳۵۰ق.


۴ - شاگردان


از شاگردان او می‌توان به یحیی بن طباطبا، اسماعیل بن مُؤمَّل اسکافی، محمد بن عقیل دَسکری و سلمان بن ابی‌طالب نهروانی (د ۴۹۳ق) اشاره کرد.
[۲۱] خلیل صفدی، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش احمد زکی، قاهره، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م.
[۲۲] خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۲۲، ص۴۴۴، به کوشش رمزی بعلبکی، ویسبادن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.
[۲۳] ابن‌خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۴۳.
[۲۴] سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۳۶۰، قاهره، ۱۳۲۶ق.
[۲۵] عبدالحی بن ‌عماد، شذرات الذهب، ج۳، ص۲۶۹، قاهره، ۱۳۵۰ق.


۵ - آثـار


۱. شرح التصریف الملوکی اثر ابن‌جنی. نسخۀ خطی این‌ اثر در کتابخانه‌های حسین‌ چلبی (۱۳۴‘۱) و راغب (شم‌ ۲/۱۳۹۱) نگهداری می‌شود.
[۲۶] رمضان ششن، نوادر المخطوطات‌ العربیة، ج۱، ص۴۰۱، بیروت، ۱۹۷۵م.

۲. شرح اللمع اثر ابن‌جنی. نسخۀ خطی این اثر در کتابخانه‌های احمد طلعت (شم‌ ۵۷۵، نحو)، دارالکتب (شم‌ ۵۷۰‘۱، نحو) در قاهره و نجیب‌پاشا (شم‌ ۵۱۶) در ترکیه موجود است.
[۲۷] فؤاد سید، «نوادر المخطوطات فی مکتبة طلعت»، ج۱، ص۲۲۵، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م، شم‌ ۳ (۲).
[۲۸] رمضان ششن، نوادر المخطوطات‌ العربیة، ج۱، ص۴۰۲، بیروت، ۱۹۷۵م.

۳. الفوائد و القواعد. نسخۀ خطی این اثر در کتابخانۀ نور عثمانیه (شم‌ ۶۱۷‘۴) موجود است.
[۲۹] نور عثمانیه کتبخانه سنده محفوظ کتب موجوده نک دفتریدر، استانبول، ج۱، ص۲۶۵، ۱۳۰۳ق.

۴. المقید (المفید) فی‌النحو.
[۳۰] عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۲۹۷، بیروت، ۱۹۵۷م.


۶ - فهرست منابع


(۱) عبدالرحمان بن ‌انباری، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، ۱۹۵۹م.
(۲) عبدالرحمان بن‌ جوزی، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
(۳) ابن‌خلکان، وفیات.
(۴) عبدالحی بن ‌عماد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق.
(۵) ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۶) محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۷) محمد ذهبی، العبر، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
(۸) عبدالکریم سمعانی، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۹) فؤاد سید، «نوادر المخطوطات فی مکتبة طلعت»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م، شم‌ ۳ (۲).
(۱۰) سیوطی، بغیة الوعاة، قاهره، ۱۳۲۶ق.
(۱۱) رمضان ششن، نوادر المخطوطات‌ العربیة، بیروت، ۱۹۷۵م.
(۱۲) خلیل صفدی، نکت الهمیان، به کوشش احمد زکی، قاهره، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م.
(۱۳) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش رمزی بعلبکی، ویسبادن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.
(۱۴) محمد غزی، دیوان الاسلام، به کوشش سیدکسروی حسن، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
(۱۵) محمد فیروزآبادی، البلغة، به کوشش محمد مصری، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۱۶) عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
(۱۷) نور عثمانیه کتبخانه سنده محفوظ کتب موجوده نک دفتریدر، استانبول، ۱۳۰۳ق.
(۱۸) عبدالله یافعی، مرآة‌الجنان، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
(۱۹) یاقوت، ادبا.
(۲۰) یاقوت، بلدان.

۷ - پانویس

 
۱. ↑ یاقوت، ادبا، ج۱، ص۹۳۴.
۲. ↑ یاقوت، ادبا، ج ۱۵، ص۵۸.
۳. ↑ خلیل صفدی، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش احمد زکی، قاهره، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م.
۴. ↑ خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۲۲، ص۴۴۴، به کوشش رمزی بعلبکی، ویسبادن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.
۵. ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۶۶، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۶. ↑ یاقوت، ادبا، ج۱، ص۹۳۴.
۷. ↑ یاقوت، ادبا، ج ۱۵، ص۵۸.
۸. ↑ عبدالرحمان بن‌ جوزی، المنتظم، ج۸، ص۱۴۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
۹. ↑ عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۱، ص۵۱۵، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۱۰. ↑ محمد ذهبی، العبر، ج۲، ص۲۸۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۱۱. ↑ محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۷، ص۶۱۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۲. ↑ محمد غزی، دیوان الاسلام، ج۲، ص۵۹، به کوشش سیدکسروی حسن، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
۱۳. ↑ عبدالله یافعی، مرآة‌الجنان، ج۳، ص۶۱، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
۱۴. ↑ محمد فیروزآبادی، البلغة، ج۱، ص۱۷۱، به کوشش محمد مصری، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۱۵. ↑ عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۲۹۷، بیروت، ۱۹۵۷م.
۱۶. ↑ عبدالرحمان بن ‌انباری، نزهة الالباء، ج۱، ص۲۴۰، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، ۱۹۵۹م.
۱۷. ↑ ابن‌خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۴۳.
۱۸. ↑ خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۲۲، ص۴۴۳-۴۴۴، به کوشش رمزی بعلبکی، ویسبادن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.
۱۹. ↑ سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۳۶۰، قاهره، ۱۳۲۶ق.
۲۰. ↑ عبدالحی بن ‌عماد، شذرات الذهب، ج۳، ص۲۶۹، قاهره، ۱۳۵۰ق.
۲۱. ↑ خلیل صفدی، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش احمد زکی، قاهره، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م.
۲۲. ↑ خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۲۲، ص۴۴۴، به کوشش رمزی بعلبکی، ویسبادن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.
۲۳. ↑ ابن‌خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۴۳.
۲۴. ↑ سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۳۶۰، قاهره، ۱۳۲۶ق.
۲۵. ↑ عبدالحی بن ‌عماد، شذرات الذهب، ج۳، ص۲۶۹، قاهره، ۱۳۵۰ق.
۲۶. ↑ رمضان ششن، نوادر المخطوطات‌ العربیة، ج۱، ص۴۰۱، بیروت، ۱۹۷۵م.
۲۷. ↑ فؤاد سید، «نوادر المخطوطات فی مکتبة طلعت»، ج۱، ص۲۲۵، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م، شم‌ ۳ (۲).
۲۸. ↑ رمضان ششن، نوادر المخطوطات‌ العربیة، ج۱، ص۴۰۲، بیروت، ۱۹۷۵م.
۲۹. ↑ نور عثمانیه کتبخانه سنده محفوظ کتب موجوده نک دفتریدر، استانبول، ج۱، ص۲۶۵، ۱۳۰۳ق.
۳۰. ↑ عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۲۹۷، بیروت، ۱۹۵۷م.


۸ - منبع

دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثمانینی»، ج۱۷، ص۶۳۱۰.    


رده‌های این صفحه : ادیبان | تراجم




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.